ANG ORTOGRAPIYA NG WIKANG PAMBANSA* (Naka-pdf)
*Ang patnubay na ito ay binuo ng Komisyon sa Wikang Filipino pagkatapos ng serye ng mga konsultasyon sa buong bansa noong 2006-07 para rebyuhin ang ortograpiyang Filipino. Maaaring magpadala ng komentaryo, katanungan, pusisyon at mungkahi tungkol sa patnubay na ito sa rnolasco_upmin@yahoo.com. Sisikapin ng KWF na ilabas ang pinal na bersyon ng patnubay bago matapos ang 2007. May bahagi ng proyektong ito na pinondohan ng Pambansang Komisyon sa Kultura at Sining (NCCA).
I. MGA GRAPEMA. Ang mga pasulát na símboló o grapéma, kabílang ang mga létra at dí-létra, at tuntúnin ang tumutúkoy sa ortógrapíya ng wíkang pámbansâ sa binuông patnúbay na itó. Sa nakáraán (2001) at kasalukúyang patnúbay (1987), nakátuôn lámang sa mga létra o alpabéto ang tinatáwag na set ng símbolóng ginagámit sa paglilípat sa nakásúlat na anyô ng sinásalitáng wíkà. Díto ay binigyáng diín ang paggámit ng mga dí-létrang grapéma.
A. Létra o alpabéto. Waláng 'pinagkáibá ang bílang at pagkakásunód-sunód ng mga alpabéto sa nakáraán, kasalukúyan at sa binuông patnúbay: Aa, Bb, Cc, Dd, Ee, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, Kk, Ll, Mm, Nn, Ññ, NGng, Oo, Pp, Qq, Rr, Ss, Tt, Uu, Vv, Ww, Xx, Yy at Zz .
Komentáryo: Lahát ng malakí at maliít na létra sa alpabéto ay karaníwang ginagámit malíban sa NG at Ñ (malakíng ng at ñ). Halimbáwâ, sa pamagát na "Ngayón at Kailánman" ay N at g ang ginagámit sa halíp na NG para sa tunóg na /ng/. Samantálâ, walá namáng salitáng nagsísimulâ sa Ñ. Ginagámit lámang ang mga itó kung isinusúlat sa malalakíng létra túlad sa: PAMAHALAANG BAYAN NG CANAMAN (Pamahalaang Bayan ng Canaman), NAGUEÑO (Nagueño) at NUESTRA SEÑORA DE PEÑAFRACIA (Nuestra Señora de Peñafrancia).
Ang mga létrang Cc, Ff, Jj, Ññ, Qq, Vv, Xx at Zz ay hindî ginagámit sa pagsúsulát ng mga tunóg na kinákatawán ng mga itó. Ang págdagdág sa Abakáda ng mga létrang ito ay waláng saysáy kung sa panghíhirám ng buóng salitáng banyágà o katutúbò na may ganitóng létra, at sa mga pangngálang pantángî (sa káso ng Ñ, ginagámit isinusúlat nang malalakí ang létra) lámang gagamítin. Lumálabás na ang mga létrang Abakáda lámang ang maaáring gamítin ng waláng restriksyon.
Marápat lámang kung ganoón na hindî isáma sa alpabéto ang mga létrang hindî ginagámit malíban lámang kung manghíhirám o gagámit ng mga pangngálang pantángî (na maitutúring din na panghíhirám).
Kung aalisín ang mga létrang hindî ginagámit sa pagsúsulát ng mga karaníwang salitâ sa Filipíno, ganitó ang ayos at bílang ng alpabéto: Aa, Bb, Dd, Ee, Gg, Hh, Ii, Kk, Ll, Mm, Nn, Ng ng, Oo, Pp, Rr, Ss, Tt, Uu, Ww at Yy. Búbuuín lámang itó ng 20ng létra túlad sa Abakáda subálit nasa ayos Alpabétong Filipíno, at ang malakíng létrang ng ay Ng na sa halíp na NG.
B. Dí-létra. Binúbuô itó ng mga símboló sa 1) impít na tunóg, 2) habâ at diín, at 3) mga bantás.
II. TAWAG SA MGA LETRA AT PASALITANG PAGBAYBAY.
A. May dalawáng paraân ng pagtáwag sa mga létra o alpabéto: ang táwag-"abaseda" at táwag-Inglés.
1. Táwag-"abaseda" - Malíban sa C, F, J, Ñ, Q, V, X at Z (ang walóng "dagdág" na mga létra sa ABAKADA na gáling sa mga umiíral na wíkà ng Pilipínas at sa ibá pang mga wíkà) ay pa-ABAKADA ang táwag sa mga létra. Ang mga "dagdág" ay tatawáging: "se", "fa", "ja", "nya", "kwa", "va", "eksa" at "za".
2. Táwag-Inglés - Ayon sa "Ngalan ng mga Letra" (sa nakáraáng patnúbay, 2001) ang táwag sa mga létra malíban sa iláng maliít na pagbabágo: 1) ginámit ang " " sa halíp na / /, 2) "en ji" at hindi /enji/, at "ow" at hindi /o/.
3. Ang táwag sa mga dí-létra ay táwag-Tagálog túlad ng "tuldík", "gitlíng", "paiwa" atbp.
B. Magkákaroón din ng dalawáng paraán ng pasalitáng pagbaybáy: ang baybáy-"abaseda" at baybáy-Inglés.
1. Baybáy-"abaseda" - Gagamítin sa paraáng ito ang táwag-"abaseda". Gagamítin ang salitáng "malaking" pára sa malakíng létra at táwag-Tagálog pára sa bantás na - o "gitling".
2. Baybáy-Inglés - Gagamítin sa paraâng ito ang táwag-Inglés. Gagamítin ang salitáng "kapital" [sic] (tingnán sa V. PANGHIHIRAM) pára sa malakíng létra at táwag-Tagálog pára sa bantás na - o "gitling".
3. Unang itutúrò ang baybáy-"abaseda" at ang baybáy-Inglés.
C. Katwíran sa pagtutúrò ng dalawáng paraán ng pagbaybáy [sic] (pasalitâng pagbaybáy).
1. Pabór - Maipakikíta ang kaibhán ng saríling wíkà at Inglés, ang táwag-"abaseda" ay malapít sa aktwál na tunóg, nabábaybáy ang lahát ng salitâ, nagigíng eksákto, kabisádo ng mga gúrò ang táwag-Abakada, at madalíng mauúnawán at matututúhan ang Inglés.
2. Dí-pabòr - Nakásanáyan na ang baybáy-Inglés. (Pabor - ang kasanáyan sa baybáy-Inglés ay nákamtán sa éskwelahán at maaári ring matutúhan ang baybáy-"abaseda". (Tingnán sa V. PANGHIHIRAM)
Komentáryo: Maipakikíta ang kaibahán ng "wíkang saríli" at ang wíkang Inglés sa pamamagítan ng pagtalákay o pagpaunáwà ng r/ebulosyón nitó. Simulâ sa:
1. Wíkang Pámbansáng Bátay sa Tagálog (1937) na gumagámit ng Abakáda (ang iláng wíkâ sa Pilipínas ay gumagámit rin ng mga létrang Aa, Bb, Kk, Dd, Gg, Hh, Ii/Ee, Ll, Mn, Nn, Ngng, Pp, Rr, Ss, Tt, Uu/Oo, Ww at Yy);
2. Pilipíno (1959) na gumagámit pa rin ng Abakáda, Pilipíno (19??) na may dagdág nang Cc, Ch, Ff, Jj, Ññ, Ll ll, Qq, Rr rr, Vv, Xx at Zz na mulá sa Kastílà; at
3. Filipino (1987 hanggang sa kasálukúyan) na gumagámit ng alpabétong Filipíno: Aa, Bb, Cc, Dd, Ee, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, Kk, Ll, Mm, Nn, Ññ, NGng, Oo, Pp, Qq, Rr, Ss, Tt, Uu, Vv, Ww, Xx, Yy at Zz
Dápat lináwin kung saán gáling ang idinagdág (o kung támà nga bang tawáging "dagdág") na mga létrang Cc, Ff, Jj, Qq, Vv, Xx at Zz, kung sa Kastílà, Inglés o katutúbong wíkà. (Sa V-B. Tuntunin sa panghihiram, binánggit na mágkaibá ang létrang Vv ng Inglés at Vv ng iláng katutúbong wíkà. )
Kung gágamítin ang términóng "dagdág" sa walóng létra (mulá sa mga katutúbong wíkà) ay lumálabás na Abakáda pa rin ang ginagámit na ortógrapíya na dinágdagán lámang ng Cc, Ff, Jj, Qq, Vv, Xx at Zz na mulá sa iláng katutúbong wíkà (na hindí namán nagagámit sa pagbaybáy ng mga karaníwang salitâ). Dáhil ortógrapíyang Filipíno at alpabétong Filipíno ang ginagámit sa wíkáng Filipíno at hindí ortógrapíyang Tagálog at Abakáda, hindí na "dagdág" ang walóng létra. Kabílang na ang mga itó at hindí na ibá ang estádo. Subálit káhit na hindí gamítin ang salitáng "dagdág" mababá pa rin ang estado ng walóng létra dáhil hindí pa rin nagagámit sa pagbaybáy sa mga karaníwang salitâ).
Makábubúting itúrò múna ang tunóg (túlad ng /b/ atbp.) bágo ang ngálan o táwag (túlad ng "ba" atbp.) ng mga 20ng létra ng (Abakáda ng Tagálog) at ng walóng "dagdág" na létra. Ang ngálan o táwag sa Cc, Ff, Jj, Ññ, Qq, Vv, Xx at Zz ay dápat na ayon sa ngálan o táwag díto ng mga katutúbo. Kung "se" ba para sa Cc, "fa" para sa Ff, "ja" para sa Jj, "nya" para sa Ññ, "kwa" para sa Qq, "va" para sa Vv, "eksa" para sa Xx at "za" para sa Zz, ika nga, so be it. Gayón din sa tunóg, túlad sa nábanggít sa binuóng patnúbay /v/ "panlábing artikulasyon" para sa Vv. Paáno ang sa Cc, Ff, Jj, Ññ, Qq, Xx at Zz? Kung katúlad sa Inglés, magagámít sa pagbábaybáy ng mga karaníwang salitáng Inglés. Subálit kung kaibá ay hindí magagámit.
Kung katutúbò ang tunóg ng mga létra sa alpabétong Filipíno, marápat lámang na hindî itúrò ang Táwag-Inglés dahil aakaláing dalawá ang kinákatawáng tunóg ng isáng létra sa alpabétong Filipíno: ang Tagálog na /a/ at ang Inglés na /ey/, ang Tagálog na /k/ at ang Inglés na /k/ (aspirated) atbp. káhit pa táwag o ngálan lámang ("ey", "key" atbp.) at hindî tunóg ang itutúrò.
Kung katutúbong tunóg ang kinákatawán ng mga létra sa alpabétong Filipíno, hindí maaaring gamítin sa panghíhiram ng mga salitáng Inglés at iba pang wíkà ang 28ng létra kundí sa mga salitáng katutúbô lámang.
Tutol ang iba sa dalawang paraan ng pagbabaybay sapagkat “nakasanayan na raw ng mga tao ang baybay-Ingles.” Kahit totoo ito, dapat tandaan na ang kasanayan sa baybay-Ingles ay nakamtan sa eskuwelahan. Ibig sabihin, maaari ring ituro at makasanayan ang baybay-abaseda.
Itinutúrò sa asígnatúrang Inglés ang alpabétong Inglés, at ang tunóg at táwag sa mga létra nitó kayá hindí na kailángang itúrò ang táwag-Inglés kung magkákaroón ng dalawáng paraán ng pagtáwag.
Dáhil itinutúrò rin ang tunóg ng "f", "j", "v", "z", "ae", "ow", "ie" at "oo" sa asígnatúrang Inglés, ay matútutúhan din ang támang pagbikás sa mga hirám na salitâ. (Tingnán sa V-C. Pagbigkas sa mga Hiram na Salita na nasa Orihinal na Baybay)
III. MGA TUNOG, HABA AT DIIN
A. Mga Létrang Katínig (23): Bb, Cc, Dd , Ff, Gg, Hh, Jj, Kk, Ll, Mm, Nn, Ññ, NGng, Pp, Qq, Rr, Ss, Tt, Vv, Ww, Xx, Yy at Zz
Ang gagamítin sa pagbábaybáy ng mga karaníwang katutúbong salitâ sa wíkang pámbansâ ay ang mga létrang katínig na mulá sa ABAKADA [tunóg] lámang: Bb [b], Dd [d], Gg [g], Hh [h], Kk [k], Ll [l], Mm [m], Nn [n], NGng [ng], Pp [p], Rr [r], Ss [s], Tt [t], Ww [w] at Yy [y]. At -, `, ^ o walâ [?] - dí-létrang katínig na "impít.
Sa pagbábaybáy ng mga salitáng búhat sa ibá pang mga katutúbong wíkà sa Pilipínas (orihinál na anyô) at mga banyágang wíkà (orihinál na anyô), maaáring gamítin ang alinmán létra.
{A1. Dí-létrang katínig: impít (1)}
Mga impít na hindî isinusúlat:
1. Nása unahán ng salitâ: âso
2. Nása pagítan ng mga patínig: kaìn (tingnán sa III-C. Habâ at Diin)
Mga impít na isinusúlat:
1. Nása pagítan ng katínig at patínig: pang-araw, pag-ibig
2. Nása dúlong pantíg ng salitáng may diin sa penúltimá: batà
3. Nása dúlo at may-diing pantíg ng salitâ: likô
B. Mga Patínig (5): Aa, Ee, Ii, Oo at Uu
Ang gagamítin sa pagbábaybáy ng mga salitáng búhat sa banyágang wíkà (orihinál na anyô) ay ang alinmáng létra.
Paggámit ng “e” at “o” (o "E" at "O" kung isusúlat sa malalakíng létra) :
1. Sa dúlong pantíg ng mga katutúbong salitâ: babae, búhos
Paggámit ng “i” at “o” (o "I" at "O" kung isusúlat sa malalakíng létra):
1. Sa ibáng kaligirán:
kababaihan, buhúsan
C. Habâ at Diin - itó ay kinákatawán ng ΄ o walâ
Ang diin sa isáng bukás na pantíg (i.e. isáng pantíg na nagtátapós sa patínig) malíban sa ultima ay biníbigkás na mahábâ.
Mga diin na hindî isinusúlat:
1. Sa penultima:
táo (tingnán sa III-A1. Dí-létrang katínig: impít - #2)
Mga diin na isinusúlat:
1. Sa ibá pang pantíg malíban sa penultima:
taním, tániman, pátániman
Awtomátikóng diin:
1. Sa dúlong pantíg ng katutúbong salitâ na may sarádong penultima:
bantáy
2. Katutúbong salitáng may mágkatabíng mágkaparehóng patinig sa penultima (bi-, su-) at
sa dulong pantig (-ik, -ot):
biík (tingnán sa III-A1. Dí-létrang katínig: impít - #2)
suót (tingnán sa III-A1. Dí-létrang katínig: impít - #2, at sa III-B. Paggamit ng "e" at "o")
3. Sa dúlong pantíg ng katutúbong salitâ na may “uw” o “iy” sa pagítan ng penultima at dúlong pantig:
tuwíd [twid], tiyák [tyak]
IV. MGA PANTIG
A. Katutúbong Pantíg. Sa binuóng patnúbay na itó, mayroón lámang dalawáng kayarián: KP (katínig-patínig) at KPK (katínig-patínig-katínig). Itó ay dáhil:
1. Matatágpuán ang impít sa pinal na pantig {at unahán ng salitáng nagsísimulâ sa "a", "i" at "u". Waláng katutúbong salitáng nagsísimulâ sa "e" at "o" (tingnán sa III-B. Paggamit ng "e" at "o")} :
batâ (KP-KPK) (tingnán sa III-A Dí-létrang katínig)
âso (KP-KP) (tingnán sa III-A Dí-létrang katínig)
2. Waláng dí-pinal na pantíg ng katutúbong salitâ na nagtátapós sa tunóg na “h”:
bása [bah.sa] (KP-KP) hindí (KPK-KP) ~ ['ba:.sa]
isá [isah] (KP-KP) hindí (KP-KPK) ~ [?i.'sa]
Sa nakáraán (2001) at kasalukúyang patnúbay (1987), mayroóng apat na kayarián ng pantíg: P (patínig), KP (katínig-patínig), PK (patínig-katínig) at KPK (katínig-patínig-katínig).
B. Hirám at Dayúhang Pantíg. Ang mga hirám na pantíg ay: KKP, KKPK, KKPKK at KPKKK.
Ang pagpápantíg sa mga salitáng-hirám na may kambál-katínig ay sumúsunód sa katutúbong
kayarián na KP at KPK:
sob-re (KPK-KP)
tok-wa (KPK-KP)
pin-ya (KPK-KP)
pro-bin-si-ya (KKP-KPK-KP-KP) ~ pro-bin-sya (KKP-KPK-KKP)
gu-wa-po (KP-KP-KP) ~ gwa-po (KKP-KP)
im-pi-yer-no (PK-KP-KPK-KP) ~ im-pyer-no (PK-KKPK-KP)
bi-yo-lin (KP-KP-KPK) ~ byo-lin (KKP-KPK)
V. PANGHIHIRAM
A. Tuntúnin sa panghíhirám - Unang preperénsya ang wíkang pámbasâ, pangalawá ang
"mga lokal na wíkà", at pangatló ang Espanyól (baybáy katutúbô) o Inglés at ibá pang wíkang dayúhan (orihinál na baybáy upang waláng kumpeténsyáng anyô ng baybáy-
Espanyol). Gamítin ang opisyal na pagtútumbas ng KWF.
B. Pagbábaybáy ng Hirám na Salitâ - "Maaáring" (maaári ring hindî?) panatilíhin ang orihinál na baybáy ang lahát ng salitáng pantángî, panteknikál at pang-aghám, salitáng gáling sa ibá pang katutúbóng wíkâ sa Pilipínas, at Inglés (hindî nabanggít ang ibá pang wíkáng dayúhan). "Maaáring" (maaári ring hindî?) baybayín sa katutúbong ang mga salitáng Espanyol malíban sa mga salitáng pantángî.
Ang mga hirám na salitâ na naibá na ang kahulúgan sa orihinál ay maaári nang baybayín sa katutúbong sistéma. Gamítin ang baybáy ng salitáng hirám na matagál na o lagí nang
ginagámit.
Binígyang diín na ang báwat tunóg sa báwat wíkâ ay may kanyá-kanyáng partikularidád alinsúnod sa sistémang pamponolohíya nitó:
Létrang V - Ang "v" (panlábî) sa mga wíkâ sa Pilipínas ay ibá sa “v” (“labiodental”) ng Inglés. Matatágpuán lámang ang “v” na "Pilipino" sa pagítan ng dalawáng patínig (gayun din sa Inglés)
Mas importánte ang kahándaán ng mga Pilipinong lumikhâ at magpalítan ng bágo, orihinál at makabuluháng mga kaalamán sa saríli niláng wíkâ kaysá sa pagkákaroón ng mga términóng magagámit sa diskúrsong pángkapantásan.
Komentáryo: Kung ang "wíkang pámbasâ" ay ang Filipíno, hindí na kinákailángan ang nása ikalawáng preperénsya, ang "mga lokal na wíkà". Kung ang tinutúkoy ng "mga lokal na wíkâ" ay ang mga katutúbong wíkâ malíban sa Tagalog, ang tinutúkoy kung ganuon ng "wíkang pámbasâ" ay ang Tagalog. Ang "panghíhirám sa mga lokal o katutúbong wíkà" bílang ikalawang preperénsya ay nagpapatúnay na hindí kabílang ang mga lokál o katutúbong wíkà sa wíkang pámbansâ o Filipíno. Hindí na kailangan ang "manghirám" kung bahági itó ng wíkà.
Ang panghíhirám ay hindî dápat na ilimita sa pagkákataon na wálang magagámit na katumbas. Maráming dahilán sa panghíhiram túlad ng preperénsya at sitwasyon. May mga pagkakátaong mas pinipiling gamítin ang iláng salitâ (katutúbô o banyágâ) káhit na may salitáng Tagalog pára díto túlad ng "panggâ" (mahál), "teacher" (gúrò), "friend" (kaibígan), "boy/girlfriend" (kasintáhan), "sex" (pakíkipagtálik) atbp.
Ang preperénsya ay dápat na nása taong humíhirám. Madalás na hindí ikinonsidera ang ikalawang preperénsya dáhil sa mabábang antas ng kaalamán sa ibang mga katutúbong wíkà kung kayâ ay sa banyágang wíkà humíhirám.
Ang pagíging ikalawáng preperénsya sa mga katutúbong salitâ ay paglílima sa pagpások ng mga itó sa bokáboláryo ng wíkang pámbansâ. Ang mga salitáng ikinókonsideráng pasók na sa bokáboláryong Filipíno túlad ng "pinákbet", "butandíng", "ímam" at ilán pa ay nagagámit lámang sa mga pagkakátaon ang pínag-uusapan ay ang mga nábanggít na salitâ. Ibá sa sitwasyon ng mga salitáng túlad ng "babae", "gabi", "bató" at iba pa na nagagámit sa iba't ibang sitwasyon o paksâ.
B. [sic] C. Pagbigkas sa mga Hiram na Salita na nasa Orihinal na Baybay
1. Ang "c" ay maaaáring "k", "s" o "ts";
"j" ay maaaáring "j" o "h"; at
"x" ay maaaáring "ks o "s"
2. Ang "f" ay biníbigkás na párang "p";
"v" ay biníbigkás na párang "b";
"z" ay biníbigkás na párang "s";
"f" ay biníbigkás na párang "p";
"æ" ay biníbigkás na "a";
"ow" ay biníbigkás na "o";
"ie" ay biníbigkás na "i"; at
"oo" ay biníbigkás na "u"
VI. PANGWAKAS.
Ang ortograpiyang ito ay ginawa alinsunod sa prinsipyo ng makabagong lingguwistika. Subalit ginawa rin ito upang tugunan ang praktikal na pangangailangan ng mga gumagamit ng wikang pambansa —mga nagsisimulang sumulat at bumasa; mga bihasa nang sumusulat at nagbabasa sa wikang pambansa; mga Pilipinong ang unang wika ay Tagalog; ang mas maraming Pilipino na ang unang wika ay di-Tagalog; mga dayuhang gustong matuto ng Filipino bilang wikang dayuhan; at ang mga Pilipinong gustong gawing tulay ang kanilang wikang sarili upang matuto ng wikang dayuhan. Hindi sapat na maging siyentipiko ang isang ortograpiya. Kailangan din itong matanggap ng publiko. Sa puntong ito, kailangang linawin na walang ganap na bagong kalakaran at kumbensyon sa patnubay na ito. Ang marami rito ay dati nang mga kaalaman at tuntunin na naipahayag, naimungkahi o naiharap na sa nakaraan, subalit sa di malamang dahilan ay naiwaksi at nakalimutan. Sa ganang amin, ang muling pagpapahayag ng mga subok na at nakagawian nang tuntunin ay hindi masama kundi mabuting bagay.
Ipagpápatúloy...
